Sử dụng mô tả bối cảnh để tạo ra những hình ảnh và cảnh tượng cụ thể, sinh động trong câu chuyện của tiểu thuyết là chức năng cơ bản của mô tả bối cảnh. Đồng thời, tác giả cũng có thể thiết lập một mối quan hệ kể chuyện nhất định giữa bối cảnh và cốt truyện của tiểu thuyết, từ đó sử dụng mô tả bối cảnh để nối kết hoặc thúc đẩy các sự kiện trên dòng cốt truyện. Nói cách khác, cách phát huy chức năng kể chuyện của mô tả bối cảnh trong cốt truyện tiểu thuyết là một trong những lĩnh vực đào tạo kỹ năng của mô tả bối cảnh tiểu thuyết.
Sử dụng yếu tố bối cảnh làm dấu hiệu chuyển biến của cốt truyện thực chất là phương pháp mô tả bối cảnh tạo ra kịch tính trong tiểu thuyết, nơi tác giả có thể sử dụng dấu hiệu chuyển biến này để thay đổi tiến trình của sự kiện trong câu chuyện. Ví dụ, trong tiểu thuyết "Tess của d'Urbervilles", Tess và Clare vừa kết thúc đám cưới tại nhà thờ, chuẩn bị rời khỏi nhà máy sữa vào buổi trưa. Ngay khi họ chào từ biệt nhân viên và vợ chồng chủ nhà máy sữa, tiểu thuyết viết rằng:
"Bất ngờ một tiếng gà gáy, phá vỡ yên lặng. Hóa ra một con gà trống có mào đỏ, lông trắng bay lên hàng rào trước nhà, cách họ (Tess và Clare) chỉ vài thước, hướng về phía họ gáy lên một tiếng, ban đầu tiếng gà rất to, xuyên thẳng vào tai họ, sau đó dần nhỏ dần, như tiếng vọng từ thung lũng đá.
"Ôi?" Bà chủ nói. "Có gà gáy sau giữa trưa!"
Bên cạnh cổng hàng rào sân, đứng hai người công nhân, mở cổng cho họ.
"Điều này không lành," người này thầm thì với người kia, nhưng không ngờ rằng, lời nói này, mọi người đứng trước cổng nhỏ cũng nghe thấy.
Tác giả đã sử dụng tiếng gà gáy vào buổi trưa hướng về Tess và Clare, cùng với nhận xét của những người có mặt về dấu hiệu xấu của tiếng gà gáy buổi trưa, để báo hiệu sự chia ly sau hôn nhân của Tess và Clare trong cốt truyện tiếp theo. Đáng chú ý, tác giả đã thông qua nhân vật trong cảnh chứ không phải qua người kể chuyện toàn tri để mô tả dấu hiệu chuyển biến này, khiến cảnh này trở nên khách quan hơn và có cảm giác cảnh vật hơn.
Thời gian và không gian là hai yếu tố kể chuyện cơ bản trong cảnh vật tiểu thuyết, tác giả có thể thông qua di chuyển không gian, kết nối thời gian, v.v. để nối kết các sự kiện trong hai cảnh hoặc cảnh vật không liên quan với nhau, từ đó thúc đẩy sự phát triển và tiến triển của cốt truyện tiểu thuyết.
Tác giả thiết lập yếu tố môi trường trong truyện làm cơ chế dẫn dắt nhân vật từ một cảnh vật này sang cảnh vật khác, từ đó kết nối hai cảnh không liên quan với nhau để thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện tiểu thuyết. Ví dụ:
Cô đang ngồi nghỉ mát trong sân, bất ngờ thấy trước mặt mình một đôi bướm, to như quạt lớn, bay lên bay xuống, nhảy múa trong gió, rất thú vị. Cô muốn bắt chúng chơi, liền lấy quạt từ trong tay áo ra, xuống cỏ để bắt. Chỉ thấy đôi bướm lúc lên lúc xuống, bay đi bay lại, lướt qua hoa, đi qua liễu, sắp sửa qua sông, lôi kéo cô bước chân nhẹ nhàng, theo dõi chúng đến bên hồ. Cô không còn ý định bắt nữa, vừa muốn quay lại, chỉ nghe có tiếng nói bên hồ...
"Ngồi nghỉ mát trong sân" và "cuộc trò chuyện bên hồ" ban đầu là hai cảnh vật, nhưng tác giả thông qua hành động "đuổi theo bướm" của nhân vật, đã kết nối hai cảnh vật này, từ đó mở ra một sự kiện khác trong cốt truyện của tiểu thuyết.
Tác giả thiết lập yếu tố môi trường trong truyện làm dây nối thời gian xuyên suốt chuỗi sự kiện kể chuyện, từ đó kết nối một loạt sự kiện dưới sự điều khiển của yếu tố môi trường. Ví dụ, trong tiểu thuyết "Người Đàn Bà Với Chú Chó Nhỏ", sau khi Gurov và Anna gặp nhau tại công viên Yalta một tuần, họ hẹn hò vào một ngày gió to. Tiểu thuyết viết:
Một tuần sau khi họ (Gurov và Anna) quen biết nhau. Hôm đó là ngày lễ. Trong phòng nóng bức, còn trên đường phố thổi gió mạnh, cuốn bụi, thổi bay mũ của người đi đường. Mọi người cả ngày đều khát, Gurov nhiều lần đến quầy hàng, lúc mời Anna Sergeevna uống nước trái cây, lúc mời cô ăn kem. Con người không biết nên trốn đi đâu cho tốt.
Khi miêu tả cách gió biển ảnh hưởng đến buổi hẹn hò của Gurov và Anna trong ngày đó, tiểu thuyết chủ yếu đề cập đến ba khoảng thời gian:
● Ban ngày. Gió lớn cuốn bụi, thổi bay mũ của người đi bộ trên đường, Gurov chống chọi với gió đến quầy hàng mua nước và kem cho Anna.
● Buổi tối, gió đã nhỏ hơn, Gurov và Anna đi dạo trên đê chắn sóng, nhưng sóng gió trên biển vẫn khiến tàu của chồng Anna đến trễ, cô chờ chồng mình trên bến tàu.
● Gió đã hoàn toàn ngừng, mọi người trên bến tàu đã đi hết, chỉ còn Gurov và Anna đứng đó, nhưng chồng Anna không xuất hiện.
Tác giả đã thiết lập yếu tố môi trường tự nhiên gió to làm cơ chế điều phối cảnh vật, khiến hoạt động của nhân vật trong câu chuyện mang đặc trưng của khí hậu biển, đồng thời cũng cung cấp một sợi dây nối kể chuyện trong cốt truyện. Sóng gió trên biển buổi ban ngày khiến Gurov phải vượt gió đến quầy hàng mua đồ cho Anna, tàu của chồng Anna cũng đến trễ; buổi tối gió nhỏ đi, Gurov mới dẫn Anna đi dạo trên đê; khi gió ngừng, mọi người trên bến tàu đã đi hết, nhưng Gurov vẫn ở đó cùng Anna. Như vậy, tác giả đã sử dụng gió lớn và sóng gió do đó gây ra để kết nối các hoạt động của Gurov và Anna trong ngày hôm đó, cốt truyện tiểu thuyết cũng được thúc đẩy và phát triển theo đó.
Tác giả không chỉ sử dụng yếu tố môi trường và thời gian không gian trong cảnh vật tiểu thuyết để điều phối cảnh, mà còn thiết lập yếu tố môi trường làm cơ chế dẫn dắt và hạn chế hành động của nhân vật trong cảnh, từ đó thúc đẩy sự phát triển và chuyển biến của cốt truyện. Chúng ta sẽ xem xét cách tác giả sử dụng yếu tố môi trường để thúc đẩy sự phát triển cốt truyện từ góc độ ảnh hưởng của môi trường đối với hành động nhân vật.
Ví dụ, trong tiểu thuyết "Người Đàn Bà Với Chú Chó Nhỏ", do chồng của Anna không đến như đã hẹn, Gurov đã đồng hành cùng Anna đến phòng của cô tại khách sạn, tiểu thuyết viết:
Phòng khách sạn của cô (Anna) ngột ngạt, tràn ngập mùi nước hoa mà cô đã mua từ một cửa hàng Nhật Bản. Gurov nhìn cô và nghĩ thầm: “Cuộc sống thật là gặp được nhiều người khác nhau!”
Trong ký ức của anh, có hình ảnh của những người phụ nữ vô tư lự, trung thực, vui mừng vì tình yêu, biết ơn anh đã mang lại hạnh phúc, dù hạnh phúc đó rất ngắn ngủi; còn có hình ảnh của những người phụ nữ khác, như vợ anh, họ thiếu chân thành trong tình yêu, nói nhiều, làm màu, tình cảm bệnh hoạn, vẻ mặt họ như thể không phải là tình yêu, không phải dục vọng, mà là điều gì đó có ý nghĩa hơn; còn có hình ảnh của hai ba người phụ nữ khác, họ đẹp đẽ nhưng lạnh lùng, đôi khi trên mặt họ hiện lên vẻ tham lam của loài thú dữ, họ có những ước muốn cứng rắn, muốn đòi hỏi và chiếm đoạt những thứ mà cuộc sống không thể cho họ, những người phụ nữ này đã không còn trẻ, cứng đầu, không hiểu chuyện, rất độc đoán, không thông minh, mỗi khi Gurov lạnh nhạt với họ, vẻ đẹp của họ trong lòng anh lại trở thành cảm giác ghét bỏ, lúc đó, ren trên áo sơ mi của họ trong mắt anh giống như vảy cá vậy.
Mùi nước hoa lan tỏa trong phòng khách sạn của Anna, ngọn nến đang cháy trên bàn, là yếu tố của môi trường trong tiểu thuyết, nhưng tác giả lại sử dụng cách điều phối cảnh vật, dùng yếu tố môi trường này để kích thích cảm giác khứu giác và liên tưởng nội tâm của Gurov. Vì vậy, mùi nước hoa trong phòng khách sạn của Anna đã khiến Gurov nhớ lại ba loại người phụ nữ từng có quan hệ tình dục với mình: một loại là người phụ nữ chân thành; một loại là người phụ nữ làm màu; một loại là người phụ nữ tham lam.
Tiểu thuyết tiếp tục mô tả vẻ ngượng ngùng và hoảng hốt của Anna, điều mà Gurov chưa từng gặp. Và khi anh nhìn thấy ngọn nến cô đơn đang cháy trên bàn, anh không khỏi cảm thấy thương cảm cho người phụ nữ e lệ và cô đơn trước mắt.
Mặc dù tiểu thuyết không trực tiếp mô tả chuyện tình một đêm của Gurov và Anna, nhưng mối quan hệ giữa họ không nghi ngờ gì đã thay đổi đột ngột sau đêm đó, khiến Gurov thay đổi thói quen của một người đào hoa, yêu Anna, sau đó lại nảy sinh ý định ly hôn với vợ để cưới Anna, vì vậy cốt truyện của tiểu thuyết cũng theo đó mà có sự chuyển biến. Đáng chú ý là tác giả đã khéo léo nắm bắt mùi nước hoa trong phòng khách sạn của Anna và ngọn nến đang cháy trên bàn, sử dụng chúng như một cơ hội để điều phối cảnh vật, kích thích liên tưởng và cảm thông của Gurov đối với Anna, cuối cùng dẫn đến sự thay đổi quan hệ giữa hai người và làm cho cốt truyện tiểu thuyết chuyển biến.
Ví dụ:
Tuyết rơi rất lớn, anh ta sớm đến bãi cỏ ngoài trường đua ngựa. Sau đó, anh ta phát hiện rằng bãi cỏ của trường đua ngựa bị gió mạnh phá hủy, muốn gọi người đến sửa chữa; sau đó cảm thấy lạnh thấu xương trong bãi cỏ, nên đã ra ngoài mua rượu để sưởi ấm; cuối cùng khi mang rượu trở lại bãi cỏ, anh ta thấy bãi cỏ bị tuyết đè sập, đành phải tạm trú qua đêm ở nhà thờ gần đó.
Từ đó có thể thấy, nhân vật chính đã đến bãi cỏ trong cơn bão tuyết lớn, và cũng vì bão tuyết mà bãi cỏ bị sập và rời bỏ bãi cỏ. Do đó, tác giả thông qua yếu tố môi trường tự nhiên là bão tuyết để thiết lập và kể về hành động ứng phó của nhân vật trong truyện, chuẩn bị cho sự chuyển biến lớn của cốt truyện tiếp theo.
====================================================================
Tóm lại, để kể chuyện tiểu thuyết một cách hay, tác giả cần sử dụng cách kể chuyện thông qua cảm giác để cung cấp một môi trường tiểu thuyết với hình ảnh và cảnh quan sinh động cho hành động và sự kiện cụ thể của nhân vật trong câu chuyện. Tất nhiên, yếu tố môi trường không chỉ là vấn đề về cách sử dụng ngôn từ để mô tả hình ảnh và cảnh vật, mà còn là vấn đề về cách tạo hình nhân vật và thúc đẩy cốt truyện trong hình ảnh và cảnh vật đó.
Nói cách khác, mô tả môi trường có nghĩa là tác giả sử dụng các phương pháp như mô tả hình ảnh, tạo bối cảnh và kết nối thời gian không gian hoặc thúc đẩy cốt truyện, làm cho yếu tố môi trường trong tiểu thuyết có ý nghĩa hình ảnh văn học cảm nhận được, cũng như có chức năng kể chuyện trong việc thúc đẩy sự tiến triển và thay đổi của cốt truyện, để bạn trình bày những yếu tố câu chuyện chuẩn bị kỹ lưỡng cho độc giả một cách hoàn hảo.
